Πόσοι ομιλητές εγγυώνται τη ζωτικότητα μιας γλώσσας;

Η

ανάλυση μεμονωμένων πολιτισμικών καταστάσεων έχει αποδείξει ότι τα πληθυσμιακά νούμερα, χωρίς να ληφθεί υπόψη το περιβάλλον και να υπάρξει περικειμενοποίηση, είναι ανώφελα στο να αποδώσουν τον ρυθμό υποχώρησης και θανάτου των γλωσσών. Ο Brenzinger (1997: 276) αναφέρει ότι ο αριθμός των ομιλητών δεν είναι ένας αναμφίβολος δείκτης απειλής αντικατάστασης μιας γλώσσας, ωστόσο ένας πολύ σοβαρός δείκτης για την βιωσιμότητα μιας γλώσσας μπορεί να είναι η αναλογία ανάμεσα στον αριθμό των μελών μιας εθνοτικής ομάδας και στον αριθμό των ομιλητών της εθνικής γλώσσας. Ο Yamamoto (1997, στο Crystal 2000: 12) σημειώνει ότι ο αριθμός του πληθυσμού από μόνος του δεν αποτελεί ακριβή ένδειξη για μια γλωσσική κατάσταση.

Μικρές γλωσσικές κοινότητες είναι ασφαλώς πιο ευάλωτες σε κινδύνους ύπαρξης που οδηγούν σε γρήγορη υποχώρηση της εθνικής γλώσσας. Μόνο σε περιοχές όπου οι συνθήκες είναι εξαιρετικά ευνοϊκές μπορεί να επιβιώσει μια τέτοια γλώσσα, ωστόσο, παρ’ όλες τις εξαιρέσεις, οι περισσότεροι θα δέχονταν ότι μια γλώσσα που ομιλείται από λιγότερο από εκατό ομιλητές βρίσκεται σε μια επικίνδυνη κατάσταση. Μια γλώσσα με λιγότερο από πεντακόσιους ομιλητές θα μπορούσε να θεωρηθεί λίγο απειλούμενη, ενώ μια άλλη με λιγότερο από χίλιους ομιλητές ακόμα λιγότερο απειλούμενη. Επίσης μια γλώσσα με λιγότερο από δέκα χιλιάδες ομιλητές θα μπορούσε να θεωρηθεί ασφαλής βραχυπρόθεσμα, όχι όμως μεσοπρόθεσμα. Όπως σημειώνει ο Crystal (2000: 12-3), δεν είναι σαφές σε ποιο σημείο πρέπει να σταματήσουμε να μιλάμε για κίνδυνο. Αυτό που πρέπει λάβουμε υπόψη είναι ότι οι παράγοντες που οδηγούν στον γλωσσικό θάνατο είναι τόσο περίπλοκοι, ώστε ακόμα και μια γλώσσα με εκατομμύρια ομιλητές μπορεί να μην είναι ασφαλής (Crystal 2000: 13).

Ένα τέτοιο παράδειγμα μας παραθέτει ο Haberland (1997: 14) και αφορά τη δανική γλώσσα. Η συγκεκριμένη γλώσσα έχει περίπου πέντε εκατομμύρια ομιλητές και ανήκει στις εκατό μεγαλύτερες γλώσσες του κόσμου, όσον αφορά τον αριθμό των ομιλητών της. Ωστόσο αντιμετωπίζει δύο κινδύνους, που συνήθως εκλαμβάνονται ως πραγματικοί: (α) την απειλή από την αγγλική γλώσσα, που ως γλώσσα παγκοσμιοποίησης έχει οδηγήσει στην εισδοχή πολλών δανείων (φόβος που εύκολα μπορεί να αρθεί από τους γλωσσολόγους) και (β) τον φόβο απώλειας τομέων χρήσης της γλώσσας, ιδιαίτερα σε ό,τι έχει σχέση με τις πολιτικές και γραφειοκρατικές διαδικασίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως σχολιάζει χαρακτηριστικά ο Haberland (1997: 14):

Οι άνθρωποι που ασχολούνται με τις «πραγματικά» μικρές γλώσσες, οι οποίες αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης, συχνά χαμογελούν, όταν ακούν αυτές τις συζητήσεις. Αν ένας λαός πέντε εκατομμυρίων μπορεί να φοβάται ότι θα χάσει τη γλώσσα του, αυτό σημαίνει ότι ενδιαφέρεται πάρα πολύ για τη γλώσσα του, πράγμα που από μόνο του θα έπρεπε να αποτελεί μια καλή εξασφάλιση ενάντια στην απώλεια της γλώσσας.

Οι ομιλητές της δανικής έχουν ωστόσο ένα πραγματικό δίλημμα, καθώς σε καταστάσεις γλωσσικής επιλογής σε διεθνείς συναντήσεις, πρέπει να επιλέξουν ανάμεσα στη μητρική τους γλώσσα για λόγους αρχής ή μια άλλη γλώσσα (αγγλική, γαλλική, γερμανική) για την εξυπηρέτηση των επικοινωνιακών αναγκών. Αυτό που χαρακτηρίζει τη γλωσσική κατάσταση των ομιλητών της δανικής σήμερα είναι η αυξημένη ανάγκη να έχουν ένα γλωσσικό ρεπερτόριο δύο τουλάχιστον γλωσσών και να κάνουν συχνές και συχνά προβληματικές επιλογές χρήσης αυτών. Δεν υπάρχει τίποτα το ασυνήθιστο ή το αφύσικο σ’ αυτό, καθώς η Δανία βρίσκεται στο μεταίχμιο της εισόδου της στη λέσχη των πολυγλωσσικών κοινοτήτων σε ευρεία κλίμακα και αυτό δεν πρέπει να θεωρηθεί, σύμφωνα με τον Haberland (1997: 15) απειλή, αλλά προνόμιο. Ο ίδιος μελετητής θεωρεί πως πρέπει να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στην υποτιθέμενη απειλή και την αντικειμενική απειλή. Μια υποτιθέμενη απειλή είναι αρκετά αληθινή, η αντικειμενική ωστόσο αποδεικνύεται μεγαλύτερη. Επίσης, μια υποτιθέμενη απειλή αφήνει απτά ίχνη με τη μορφή της συμμετοχής στη συνεχιζόμενη συζήτηση, ενώ μια «αντικειμενική» τεκμηριώνεται μόνο κατόπιν εορτής, συνεπώς το εμπειρικό της περιεχόμενο είναι αδιόρατο σε σύγκριση με της υποτιθέμενης.

Υπάρχει μια ποικιλία απόψεων σχετικά με το ποσοστό των γλωσσών που θα εξαφανιστούν τα επόμενα 100 χρόνια. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το ποσοστό των γλωσσών που θα εξαφανιστεί θα κυμανθεί στο 25% (συντηρητικός υπολογισμός), ενώ άλλοι θεωρούν πως θα φτάσει το 80% ή και ακόμα πιο πολύ. Τα περισσότερα δημογραφικά δεδομένα που είναι διαθέσιμα (ποσοστά θανάτων, ποσοστά γονιμότητας) βασίζονται σε επίπεδο χωρών και δεν συσχετίζονται γλωσσικά. Ωστόσο, έχουν γίνουν έρευνες σε μικροεπίπεδο για μεγάλο χρονικό διάστημα προκειμένου να εντοπιστεί ο ρυθμός της κατιούσας τάσης.

Ύστερα από μια έρευνα-απογραφή που έγινε στον Καναδά, παρατηρήθηκε ότι από το 1981 μέχρι το 1996 το μεγαλύτερο ποσοστό από τις πενήντα Aboriginal γλώσσες είχαν υποστεί φθορά. Μέχρι το 1996 μόνο τρεις γλώσσες παρέμειναν με μεγάλους πληθυσμούς, που να είναι ασφαλείς από την απειλή μακροπρόθεσμου αφανισμού. Παράλληλα μ’ αυτά τα στοιχεία, σ’ αυτήν την περίοδο των δεκαπέντε χρόνων ο αριθμός των ατόμων που δήλωνε ότι μιλούσε μια γηγενή μητρική γλώσσα αυξήθηκε κατά 24%.
Καθοριστικά σημεία της έρευνας ήταν τα εξής (Crystal 2000:16 κ.εξ.): η σημασία της οικιακής χρήσης της γλώσσας είναι καθοριστική σε μέρη του κόσμου όπου ο πληθυσμός κατοικεί σε σχετική απομόνωση και όπου είναι αδύνατο να αυξηθούν οι αριθμοί των ομιλητών μέσω της μετανάστευσης. Η ηλικία είναι ένας καθοριστικός παράγοντας, καθώς δείχνει την έκταση στην οποία η γλωσσική μετάδοση ανά τις γενιές υπήρξε επιτυχής. Όσο πιο μειωμένη είναι η μέση ηλικία του πληθυσμού που μιλά μια γλώσσα, τόσο πιο επιτυχής είναι η προσπάθεια των γονέων να μάθουν στα παιδιά τους τη γλώσσα. Η αύξηση της μέσης ηλικίας του ομιλητή είναι προάγγελος αφανισμού της γλώσσας. Οι ηλικίες όπου γίνεται μετατόπιση της γλωσσικής χρήσης είναι σημαντικός παράγοντας. Η εξάρτηση νεαρών παιδιών από την οικογένειά τους σημαίνει ότι λίγα έχουν την ευκαιρία να μετακινηθούν από την οικιακή γλώσσα. Αντιθέτως, τα εφηβικά χρόνια, τα οποία χαρακτηρίζονται από την πίεση των τάσεων των συνομηλίκων και τις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας, αποτελούν ευαίσθητο δείκτη για την κατεύθυνση που θα έχει η γλώσσα. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει η απομάκρυνση από το σπίτι. Τα δεδομένα δείχνουν ότι η γλωσσική απώλεια φαίνεται στα πρώτα χρόνια ένταξης στην αγορά εργασίας και μετά τον γάμο (ειδικά για τις γυναίκες). Αυτή η μετατόπιση είναι σημαντική, γιατί στη συγκεκριμένη περίοδο οι γυναίκες ανατρέφουν τα παιδιά, με αποτέλεσμα λιγότερα παιδιά να εκτίθενται στην μητρική γλώσσα στο σπίτι.

Βιβλιογραφία

BRENZINGER, M. (1997). Language Contact and Language Displacement. Στο: The Handbook of sociolinguistics, F.Coulmas (επιμ.), 273-284. Oxford: Blackwell Publishers.
CRYSTAL, D. (2000). Language death. Cambridge: Cambridge University Press.
YAMAMOTO, A.Y. (1997). «A survey of endangered languages and related resources». Newsletter of the Foundation for Endangered Language 5. 8-14. (στο Crystal 2000).
HABERLAND, H. (1997). «Μικρές και απειλούμενες γλώσσες. Απειλή για τη γλώσσα ή για τον ομιλητή;». Στο «Ισχυρές» και «Ασθενείς» γλώσσες στην Ευρωπαϊκή ένωση: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού. επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης. 11-19. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.