Μου την είπε, σου την είπε, του την είπε… μα τι είπε;

Γλώσσα των νέων: πλούτος ή απειλή για τη Νέα Ελληνική;

Φωνές επαγρύπνησης, έντονου προβληματισμού και διαμαρτυρίας κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το μέλλον της Ελληνικής γλώσσας… και τα μάτια όλων στρέφονται στο «μέλλον» της χώρας, στους νέους της, οι οποίοι κατηγορούνται ότι φθείρουν τη γλώσσα που τους κληροδοτήθηκε και που έχει μακραίωνη παράδοση. Στην καθημερινή τους επικοινωνία χρησιμοποιούν ένα αρκετά περιορισμένο λεξιλόγιο, που περιορίζεται στις 150 λέξεις, ενώ αλόγιστα εμπλουτίζεται από δάνειες λέξεις, κυρίως από την Αγγλική. Παραμορφώνουν τη δομή της Ελληνικής γλώσσας, αλλάζοντας τη σύνταξη ή τη διάθεση των ρημάτων (μας την πέσανε, δε λέει, σπάστηκα), τη σειρά ή τον αριθμό των συλλαβών ή των φθόγγων (λόστρε=τρελός, τσοι=μπάτσοι). Αναστατώνουν τον παραγωγικό μηχανισμό (αργότερα=αργοτερότερα, γάτα=γατόνι), αλλάζουν τις σημασίες των λέξεων (στόκος=χαζός), ενώ ανατρέπουν τη διάκριση ‘μιλώ-χυδαιολογώ’ σε φιλικές (μεταξύ τους) προσφωνήσεις ή σε επιτατικές φράσεις (ρε μαλάκα, και γαμώ τα γέλια= έγινε πολύ γέλιο, χέστηκα!= αδιαφορώ). Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Μπορούν οι νέοι να ενοχοποιηθούν για την όποια ‘φθορά’ της Ελληνικής Γλώσσας; Η γλώσσα που μιλούν είναι όντως ‘γλώσσα’; Μπορούμε δηλαδή να μιλάμε για μια Ελληνική των νέων; Αυτή τη γλώσσα χρησιμοποιούν στον γραπτό τους λόγο και σε όλες τις περιστάσεις επικοινωνίας;

Σύμφωνα με τον γλωσσολόγο Γιάννη Ανδρουτσόπουλο, ο οποίος έχει ασχοληθεί ενδελεχώς με τη γλώσσα των νέων, ο όρος ‘γλώσσα των νέων’ δηλώνει το σύνολο των γλωσσικών φαινομένων που χαρακτηρίζουν την επικοινωνία των νέων μεταξύ τους. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για μια ιδιαίτερη ποικιλία της Ελληνικής, δεν είναι δηλαδή μια ‘γλώσσα’, καθώς δεν αποτελεί ένα αυτοτελές γλωσσικό σύστημα. Είναι μια ‘κοινωνιόλεκτος’, δηλαδή ένας τρόπος ομιλίας με λεξιλογικά, πραγματολογικά και δομικά χαρακτηριστικά, ο οποίος χρησιμοποιείται υπό ορισμένες συνθήκες επικοινωνίας και είναι μέρος της γλωσσικής συνείδησης της κοινότητας των νέων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο γλωσσολόγος Γιάννης Βελούδης, ο χαρακτήρας της ‘γλώσσας των νέων’ είναι συνθηματικός και λειτουργεί ως γλωσσική ταυτότητα και παράγοντας αλληλεγγύης. Η κοινωνική βάση της γλώσσας των νέων είναι η ‘παρέα’, το δίκτυο των συνομηλίκων και η συμμετοχή σε μία νεανική κουλτούρα, με επίκεντρο την καλλιτεχνική έκφραση και τη διαμόρφωση του ελεύθερου χρόνου. Δεν υπάρχει λοιπόν, όπως σημειώνει ο Ανδρουτσόπουλος, μια ενιαία γλώσσα των νέων, αλλά ένα σύνολο από επιμέρους τρόπους ομιλίας με κοινές τάσεις διαμόρφωσης και κοινά γλωσσικά στοιχεία.

Σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή, οι προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί μια νεανική γλώσσα είναι α) η κοινωνικά θεσμοποιημένη κατηγορία της νεότητας και β) κάποια μορφή νεανικής κουλτούρας και ‘αυτόνομης’ νεανικής επικοινωνίας. Οι περισσότερες έρευνες περιορίζουν την κατηγορία της νεότητας στην εφηβική ηλικία (12-18 ετών), ενώ άλλες συμπεριλαμβάνουν και τη μετεφηβική ηλικία (έως 25 ή 30 ετών). Ιστορικά, μορφές νεανικής γλώσσας υπήρχαν ήδη σε προηγούμενους αιώνες. Ωστόσο η γλώσσα των νέων έγινε μαζικό φαινόμενο από τα μεταπολεμικά χρόνια και ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Αυτό ανάγεται στην αυξανόμενη οικονομική και πολιτισμική ανεξαρτησία των νέων στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά και στην κοινή επιρροή από νεανικές κουλτούρες αγγλοαμερικανικής προέλευσης.

Το νεανικό λεξιλόγιο περιλαμβάνει εκφράσεις που δεν έχουν αντίστοιχο στην κοινή γλώσσα. Σε γενικές γραμμές βρίσκουμε άφθονες λέξεις και εκφράσεις που έχουν να κάνουν με τα αντικείμενα ενδιαφέροντος της νεανικής κουλτούρας και με βιωματικές-κοινωνικές εμπειρίες σημαντικές για τους νέους: μόδα, διασκέδαση, μουσική, σεξουαλικότητα, αλκοόλ, σχολείο, κ.λπ. Ένα σημαντικό μέρος του λεξιλογίου των νέων αφορά χαρακτηρισμούς προσώπων και κοινωνικές τυποποιήσεις, σε σχέση με την εμφάνιση, την ευφυΐα, το χαρακτήρα, τη συμπεριφορά, τα ενδιαφέροντα και τα ρεύματα της νεανικής κουλτούρας (λαπάς= μαλθακός, ψάρι= εύπιστος, φόλα= άσχημη). Ένα άλλο τμήμα του λεξιλογίου αναφέρεται σε ψυχολογικές καταστάσεις, επιθυμίες, προτιμήσεις, απέχθειες, τη λεγόμενη ‘εγωκεντρική αναφορά’ (νταουνιάζομαι= καταθλίβομαι, τρώω πακέτο= αποτυγχάνω), ενώ πολυάριθμες είναι οι επιτατικές εκφράσεις (με τα όλα, με τρέλα, και γαμώ), καθώς και οι αξιολογικές, που δηλώνουν μια ιδιαίτερη στάση (οικειότητα, αξιολόγηση, ειρωνεία) απέναντι σε ένα γνωστό αντικείμενο αναφοράς (τζάμι, αστέρι, ψώνιο, αφασία). Η νεανική επικοινωνία χρησιμοποιεί πολυάριθμες στερεότυπες εκφράσεις για την οργάνωση του διαλόγου, όπως χαιρετισμούς (έλα ρε, τσα γεια), προσφωνήσεις (ρε μεγάλε), φιλικές υβριστικές προσφωνήσεις (ρε μαλάκα), εκφράσεις συμφωνίας (μέσα είσαι!), άρνησης (ούτε με σφαίρες!), επιδοκιμασίας (φοβερό!, έγραψε!), έναρξης μιας αφήγησης (άκου φάση!).

Σε πρόσφατη έρευνα μεταπτυχιακών φοιτητών της Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (2005) παρατηρήθηκε ότι η δημιουργικότητα και η πρωτοτυπία αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της γλώσσας των νέων. Το νεανικό λεξιλόγιο εμπλουτίζεται μέσα από την αξιοποίηση των παραγωγικών μηχανισμών της Νέας Ελληνικής, της παραγωγής και της σύνθεσης (-ας: παράκμας< παρακμιακός, -άτος: χλιδάτος< χλιδή, γαμάτος< γαμώ – καρά-: καρακατίνα, ψιλό-: ψιλοξενέρωτος, ψιλοπανικάουα), ενώ χαρακτηρίζεται από έντονη πλαστικότητα, με αποτέλεσμα ένα πλήθος νεολογισμών (μπαλότσα, φλόμπα= άσχημη γυναίκα, χλίδα= πολυτέλεια, σκάω μύτη= εμφανίζομαι). Η δημιουργία και ανανέωση του νεανικού λεξιλογίου, σύμφωνα με τον Ανδρουτσόπουλο, γίνεται με τέσσερις βασικούς τρόπους: α) με αλλαγή σημασίας (κόκκαλο= μεθυσμένος, καρφί= προδότης), β) με δανεισμό, κατά κύριο λόγο από τα αγγλικά (χάι= κεφάτος, φτιαγμένος, κούλ, τα σιντιά), γ) με επιλογές προτύπων σχηματισμού λέξεων και δ) με τροποποίηση λέξεων χωρίς αλλαγή της βασικής τους σημασίας, είτε με επιθήματα (τσιγάρο>τσιγαριά), είτε με σύντμηση (ματσωμένος>ματσό, ντέλο= μοντέλο), είτε με μετάθεση φθόγγων ή συλλαβών, τα λεγόμενα ‘ποδανά’ (μεναγκό= γκόμενα). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αλλαγή σημασίας μαζί με αλλαγή της σύνταξης του ρήματος: παρατηρούμε νέα απρόσωπα ρήματα (τί παίζει;), νέα αμετάβατα και μεταβατικά ρήματα (με κλάνεις= με περιφρονείς, την έκραξε= την κατέκρινε), αλλά και ρηματικές φράσεις με την προσθήκη μιας αντωνυμίας σε αιτιατική και ταυτόχρονη αλλαγή σημασίας (μου την είπε= με κατέκρινε, δεν την παλεύει= έχει χάσει τα λογικά του, τα είδα όλα= ξαφνιάστηκα) ή και ποικίλους ρηματικούς σχηματισμούς, όπως πουλάω μούρη, μένω στην απ’ έξω, κόβω κίνηση.

Έχει διαπιστωθεί ότι οι νέοι ομιλητές χρησιμοποιούν στοιχεία μη πρότυπης γλώσσας συχνότερα απ’ ό,τι ενήλικοι ομιλητές. Η διαφορά αυτή ερμηνεύεται είτε ως ένδειξη γλωσσικής αλλαγής, όταν καινοτομικά φαινόμενα εμφανίζονται συχνότερα στην ομιλία των νέων, είτε ως φαινόμενο ‘ηλικιακής διαβάθμισης’, όταν στιγματισμένα φαινόμενα είναι συχνότερα στη νεότητα απ’ ό,τι στην ενήλικη ζωή.

Γιατί οι νέοι όμως αναπτύσσουν δικούς τους τρόπους έκφρασης; Στην ερώτηση αυτή ο Ανδρουτσόπουλος αναφέρει τρεις λόγους. Κοινωνιολογικά, κάθε ηλικία έχει ιδιαίτερα γλωσσικά χαρακτηριστικά που συναρτώνται με τυπικές συνθήκες επικοινωνίας. Τα κοινωνικά δίκτυα των νέων είναι στενότερα από αυτά των ενηλίκων, γεγονός που εντείνει την πίεση γλωσσικής συμμόρφωσης με την παρέα. Ακόμη, οι συμβάσεις γλωσσικής ευγένειας και απόστασης που απαιτούνται στην ενήλικη ζωή δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη πλήρως κατά την εφηβεία. Έτσι εξηγείται το ότι η συχνότητα μη πρότυπης γλώσσας είναι μεγαλύτερη στη νεότητα από ό,τι στην ενήλικη ζωή. Ψυχολογικά, κατά τη νεανική ηλικία διαμορφώνεται η προσωπική και κοινωνική ταυτότητα. Η απόρριψη κατεστημένων τρόπων συμπεριφοράς και ο πειραματισμός με εναλλακτικά μοντέλα, τάσεις που γενικότερα χαρακτηρίζουν την εφηβεία, εκφράζονται και γλωσσικά. Με την ιδιαίτερη γλώσσα τους, οι νέοι συμβολίζουν ότι ανήκουν σε μια ηλικία με δικά της ενδιαφέροντα και αξίες, που διαφέρει τόσο από τα παιδικά όσο και από τα ενήλικα χρόνια. Επικοινωνιακά, λειτουργίες της γλώσσας όπως η εκφραστικότητα, η πρωτοτυπία και το γλωσσικό παιχνίδι ίσως είναι ισχυρότερες στη νεανική ηλικία απ’ ό,τι στη μετέπειτα ζωή.

Η γλώσσα των νέων λοιπόν αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και αξιολόγησης σε ποικίλους κοινωνικούς κύκλους. Οι ενήλικες συνήθως την επικρίνουν και τείνουν να διορθώνουν, τονίζοντας την ‘ορθή’ χρήση. Γονείς και δάσκαλοι αντιδρούν ιδιαίτερα αρνητικά απέναντι στο υβριστικό λεξιλόγιο, μη λαμβάνοντας υπόψη ότι έχει συγκεκριμένες διαπροσωπικές και αξιολογικές λειτουργίες και ότι μειώνεται με την είσοδο στην ενήλικη ζωή. Στα μέσα ενημέρωσης, η στάση απέναντι στη νεανική γλώσσα κυμαίνεται ανάμεσα στην αποδοχή (‘γλωσσική δημιουργικότητα’) και τον στιγματισμό (‘γλωσσική πενία’). Οι νέοι πάλι προσάπτουν μόνο θετικές αξίες θεωρώντας την ως μια ‘πράξη ταυτότητας’. Ίσως υπό αυτή την ψύχραιμη οπτική πρέπει όλοι μας να δούμε τη γλωσσική συμπεριφορά των νέων, αποφεύγοντας έτσι μονοπάτια κινδυνολογίας και συνεχών απειλών. Μια ενδελεχής έρευνα πάνω στη γλώσσα των νέων, πέρα από την απλή γλωσσολογική περιγραφή, αποκαλύπτει τη δημιουργικότητα και την πρωτοτυπία στην έκφραση και τη χρήση, αλλά και μια έντονη τάση προσδιορισμού και δήλωσης της νεανικής ταυτότητας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

– Ανδρουτσόπουλος, Γ. (1997). Η γλώσσα των νέων σε συγκριτική προοπτική: Ελληνικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Ιταλικά. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά 17ης Ετήσιας Συνάντησης του Τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (22-24/4/1996), σ. 562-576.
– Ανδρουτσόπουλος, Γ. (2001). Γλώσσα των νέων. Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη Γλώσσα (επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, σε συνεργασία με Μ. Θεοδωροπούλου). Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, σ. 108-113.
– Βελούδης, Γ. (2001). Μύθος 7ος: οι νέοι. Άνισες εξισώσεις: η γλώσσα των νέων. Στο: Δέκα Μύθοι για την Ελληνική Γλώσσα (επιμ. Χάρης Γ.). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.
– Γκίνη, Α., Ιωσηφέλλη, Ι., Ξεφτέρη, Μ., Χριστοπούλου, Α., Nikolaenkova, Ο., Θεμιστοκλέους, Χ., Παπαγεωργίου, Γ. (2005). Λεξικογραμματικές πτυχές της γλώσσας των νέων: μελέτη βασισμένη σε ηλεκτρονικά σώματα κειμένων (υπό δημοσίευση). Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Η γλώσσα σε έναν κόσμο που αλλάζει», Διδασκαλείο Ξένων Γλωσσών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, (9-11/12/2005).
– Iordanidou, A. & Androutsopoulos, I. (1997). Teenage slang in Modern Greek. Στο: Drachman, G. et al (eds.), Greek Linguistics 95, Vol. 1, Graz: Neugebauer, 267-276.