Σκοποί και τραγούδια τ’ Απεράθου (μέρος 1ο): η πατινάδα

Η πατινάδα αποτελεί μία από τις βασικότερες κατηγορίες λαϊκών τραγουδιών της Απειράνθου και της Νάξου γενικότερα. Ανήκει στην ευρύτερη θεματική κατηγορία των εύθυμων τραγουδιών, ενώ όπως σημειώνει ο Οικονομίδης (1991:50), πρόκειται για ερωτικά, αισθηματικά και αρκετά νόστιμα τραγούδια, τα οποία με την παθιάρικη μουσική τους σκορπούν το άρωμα της πιο μεγάλης ψυχικής ομορφιάς απλότητας.

Η πατινάδα είναι αργός σκοπός που οι νέοι συνήθιζαν να τραγουδούν έξω από τα σπίτια φίλων τους ή πιο συχνά στο παράθυρο της αμορούζας τους. Τα τραγούδια αυτά λέγονταν κυρίως τις πρώτες πρωινές ώρες, μετά από γλέντια, με τη συνοδεία βιολιού και λαούτου και ήταν αυτοσχέδια ομοιοκατάληκτα δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα, τα οποία εξέφραζαν ευχές, παράπονα ή αρκετά συχνά τα προτερήματα της αγαπημένης τους (Οικονομίδης 1991:51•Ζευγώλης 2000:13).

Μες σ’ εουτή τη ‘ειτονιά έχω κι εώ και ‘ρίζω
ένα κουκί βασιλικό και το κρυφοποτίζω.
Μες σ’εουτή τη ‘ειτονιά, μες σ’ εουτή τη ρούα
χαμοπετά μια πέρδικα με τη χρυσή φτερούα. (Σαρο’ιώργης)

Βέβαια, η πατινάδα δεν είναι ένα μουσικό δρώμενο που παρουσιάζεται μόνο στ’ Απεράθου ή αποκλειστικά στη Νάξο. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως π.χ. στα Επτάνησα ή στην Κρήτη, τραγουδιούνται οι λεγόμενες καντάδες ή οι πατινάδες ή μαντινάδες αντίστοιχα. Μάλιστα, στην Κρήτη, πατινάδα ονόμαζαν το τραγούδι που έλεγαν τις βραδινές ώρες, ενώ μαντινάδα αυτό που τραγουδούσαν τις πρωινές (επηρεασμένοι από τη βενετσιάνικη λέξη matin που σημαίνει πρωί).

Μέσα από τις πατινάδες, όπως και μέσα από τα γλέντια, τα πανηγύρια και παρόμοιες κοινωνικές εκδηλώσεις, οι νέοι έβρισκαν την ευκαιρία να εκφράσουν τα συναισθήματά τους προς τις κοπελούδες. Αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας όχι μόνο την εποχή, αλλά και τον ίδιο τον χαρακτήρα της τοπικής κοινωνίας, που ήταν ιδιαίτερα κλειστός και αυστηρός, σε τέτοιες περιστάσεις όπως αυτή, οι νιοι μπορούσαν να εκφραστούν ελεύθερα. Και αυτό εννοείται πως αφορούσε τόσο την έκφραση θετικών όσο και αρνητικών συναισθημάτων και αντιδράσεων. Π.χ. στις νεότερες πατινάδες, στα δεκαπεντασύλλαβα και οκτασύλλαβα δίστιχα που τραγουδιούνται και είναι αυτοσχέδια, οι νέοι απαριθμούν και εξυμνούν τις αρετές της κοπέλας που τους ενδιαφέρει, τους δίνουν ευχές ή τους παραπονιούνται, αν τυχόν δεν ανταποκρίνονται στον έρωτά τους.

Αγία Καταπολιανή, που ‘μαι στη ‘ειτονιά σου
και φέρε μου τα βολικά με τη ‘ειτόνισσά σου. (δίστιχο που τραγούδησε ένας Απεραθίτης που η αγαπημένη του έμενε κοντά στην εκκλησία της Καταπολιανής στ’ Απεράθου)

Ένα παράπονο θα πω μες στο στενό ετούτο.
εω δεν ήμουν τίοτα κι ήσουν εσύ το φρούτο. (πεισματικό δίστιχο που τραγούδησε ένας Απεραθίτης, όταν η κοπέλα για την οποία ενδιαφερόταν του μήνυσε ότι δεν τον θέλει, επειδή δεν ήταν από καλό σόι)

Σημειώνει ο Ζευγώλης (1962:25): «Τα ερωτικά δίστιχα, σχεδόν εξ ολοκλήρου, απηυθύντο κυρίως εις το ερώμενον πρόσωπον και φαίνεται ότι το πρώτον εγεννήθησαν από τις πατινάδες –Κρητικές Μαντινάδες- αίτινες, μεμονωμένως ή και ομαδικά, μετά μουσικών οργάνων –και άνευ αυτών- ήδοντο τας νύκτας κάτωθεν των παραθύρων των αγαπωμένων και κατόπιν προσεχώρησαν και εις τους χορούς και εις τας λοιπάς διασκεδάσεις, όπου οι ερωτόληπτοι και εν απουσία της αγαπημένης των εξέφραζον τον ψυχικόν των πόνον». Οι εκφράσεις είναι ζωντανές, δροσερές, παραστατικές, τέτοιες που μόνο το λαϊκό πνεύμα μπορεί να χρησιμοποιήσει (Ζευγώλης 2000).

Σηκώτ’ απάνω, ανοίξετε, γαιτανάτα φρύδια,
να πιούμε μια ρακόμελη με σύκα και καρύδια.

Εάν κοιμάσαι, ξύπνησε, το όνειρα σου κόψε
‘ια τελευταία μας βραδιά θε να περάσ’ απόψε.

Χελιδόνακι θα ‘ενώ να ‘ρθ’ αφωλιά να χτίσω
στο στιασμένο σου πουντί ίσως και σ’ αποκτήσω.

Εάν κοιμάσαι, ξύπνησε, ‘ειτόνισσα του Βρόντου
που θα σε κλέψω μια βραδιά στσι δώδεκα απόντου.

Έιτονοπούλα του Χρουσού και τση Κωσταντορήνης,
στον ερωτά σου μ’ έβαλες και το κορμί μου κρίνεις.

Παρόμοια μοτίβα ωστόσο έχουν και οι πατινάδες που δεν έχουν ερωτικό περιεχόμενο. Δηλαδή οι γλεντζέδες που έκαναν πατινάδα κάτω από τα σπίτια των φίλων τους εκθείαζαν τις αρετές τους –ειδικά αν οι τελευταίοι τούς υποδέχονταν στο σπίτι και τους περιποιούνταν παρά το ακατάλληλο της ώρας- ή πάλι τους παραπονιούνταν αν τυχόν δεν τους άνοιγαν (Ζευγώλης 2000:16).

Σήκως απάνω κι άνοιξε και μην κακιώνεις, Σόνια,
μα σα πο’ γλέντου θα γλεντώ δυο τρία ‘κόμα χρόνια,

Σόνια να πααίνεις πάσο
μα σιά-σιά θα σάσω.

Στ’ Απεράθου, έχουν καταγραφεί τρία είδη πατινάδας: η παλιά πατινάδα, η νεότερη πατινάδα και η πατινάδα του γάμου.

Παλιά πατινάδα. Στο βιολί ο Γιάννης Ζευγόλης, στο λαούτο ο Γιώργος Καραπάτης (Πατούχης) και στο τραγούδι η Κούλα Κληρονόμου Σιδερή. Από το cd του Απεραθίτικου Συλλόγου Νάξου «Σκοποί και τραγούδια από την Απείρανθο της Νάξου (Αθήνα, 2000).

Ξύπνα φεγγαροπρόσωπη κι έβγα στο παραθύρι
που το φεγγάρι θα σε δει και στο βουνό θα ‘ύρει.

Έβγα φέξε σα φεγγάρι
που το νου μου μου’χεις πάρει.

Στο φεγγαροβασίλεμα ήρθα στη ‘ειτονιά σου
και δε θα φύω αν δε δω κι εσένα τη θωριά σου.

Το φεγγαράκι στο βουνό
αν δεν ‘υρίσει δε gουνώ.

Παλιά πατινάδα. Στο βιολί ο Σταμάτης Μπαρδάνης και στο λαούτο. Από το αρχείο της εγγόνας του Σταμάτη Μπαρδάνη, Irene Vassilas Streeter, την οποία και ευχαριστώ θερμά.

Η σκέψη σου να κοιμηθώ, πουλί μου, δε μ’ αφήνει
και η ζωή μου περιττή στο gόσμο έχει γίνει.

Ντάρι ντάρι ντάρι ντάρι,
να τα παίζαμε μακάρι.
Να τα παίζαμε μακάρι
με αυτό το παλικάρι

Βραδιάζει και παρακαλώ πότε να ξημερώσει
για να σε δουν τα μάτια μου κι ο νους μου να μερώσει.

Ντάρι ντάρι ντάρι ντάρι,
να ‘μουν στο ψαρό γκρεμνάρι.
Να ‘μουν στο ψαρό γκρεμνάρι,
ντάρι ντάρι ντάρι ντάρι.

Παλιά πατινάδα. Στο βιολί ο Γιάννης Μπαρδάνης (Σταματο’ιάννης) και στο λαούτο και το τραγούδι ο Τάκης Μάρκου. Από το προσωπικό μου αρχείο. Σ’ αυτό το κομμάτι, τα δίστιχα δεκαπεντασύλλαβα, αλλά και τα κοτσάκια δε θα μπορούσαν να ενταχθούν στη θεματική κατηγορία των εύθυμων τραγουδιών, καθώς το περιεχόμενό τους είναι νοσταλγικό και αναμνηστικό,ενώ βασικός άξονας είναι το χωριό και όλα εκείνα τα στοιχεία που έπονται του μισεμού και της απομάκρυνσης από αυτό.

Ωραία που ‘ναι την αυγή, όdα γλυκοχαράζει,
να ‘ναι κανείς στο dόπο dου και να διασκεδάζει.

Ό,τι εποχή και να ‘ναι
στο χωριό μας όμορφά ‘ναι.

Να ‘μουν μια ώρα στο χωριό να δω dο gατσιφόρα,
ν’ ακούσω και τσ’ αφροκοπιάς όdα θα πιάσει bόρα.

Ω καλό που ‘ναι το έρη-
μο χωριό το καλοκαίρι.

Όλοι μας ετράβηξες, πρωτεύουσα bαbέσα,
κι ‘ ναι τα σπίθια μας κλειστά και τα χωράφια χέρσα.

Γεια σου ωραίο μου χωριό με τσοι ωραίοι τόποι
Μα ‘ιάντα να ‘σαι ετσά φτωχό, να φεύγουν οι αθρώποι.

Ό,τι εποχή και να ‘ναι
στο χωριό μας όμορφά ‘ναι.

Ο σκοπός της παλιάς πατινάδας, σύμφωνα με τον Ζευγώλη (2000:13), είναι εκείνος ο σκοπός που ακουγόταν πριν την κατοχή.

Ξύπνημα του γάμου/ Πατινάδα του γάμου. Στο βιολί ο Γιάννης Ζευγόλης, στο λαούτο ο Γιώργος Καραπάτης (Πατούχης) και στο τραγούδι η Κούλα Κληρονόμου Σιδερή. Από το cd του Απεραθίτικου Συλλόγου Νάξου «Σκοποί και τραγούδια από την Απείρανθο της Νάξου (Αθήνα, 2000).

Μες σ’ εουτή τη ‘ειτονιά έχω και ‘ω και ‘ρίζω
ένα κουκί βασιλικό και το κρυφοποτίζω.

Έβγα στο παραθύρι να δεις τον ουρανό
πώς παίζει το φεγγάρι με τον αυγερινό.

Σα δε με θέλεις να περνώ από τη ‘ειτονιά σου,
βάλε να με σκοτώσουνε το ‘ειτονόπουλά σου.

Έβγα στο παραθύρι να δεις τι ‘ίνεται
το αίμα τση καρδιάς μου ‘ια σένα χύνεται.

Επειδή εύκολα μπορούσε κάποιος να ταιριάξει στίχους στον σκοπό της πατινάδας, τον συνήθιζαν επίσης στο τραπέζι των αρραβώνων και στο γάμο (κυρίως τη δεύτερη μέρα) για παινέματα στο νέο ανδρόγυνο. Στ’ Απεράθου, το γλέντι και το τραγούδι άρχιζε ακριβώς μετά το γάμο και διαρκούσε όλη τη νύχτα. Οι συγγενείς και οι φίλοι, αλλά και όποιος άλλος ήθελε από τους καλεσμένους, έλεγε αυτοσχέδια τραγούδια στα οποία εξυμνούνταν οι αρετές του αντρόγυνου, ενώ δίνονταν επίσης ευχές για τη ζωή τους (Οικονομίδης 1991:51). Ο γάμος γινόταν (όπως και σήμερα άλλωστε) σχεδόν πάντοτε Κυριακή και το γλέντι και τα τραγούδια διαρκούσαν ίσαμε τα ξημερώματα της Δευτέρας. Το ίδιο βέβαια γινόταν και στον αντίγαμο, οχτώ μέρες δηλαδή μετά τον γάμο (Ζευγώλης 2006α:57). Σ’ αυτές τις περιπτώσεις λοιπόν, στον αρραβώνα, στον γάμο και στον αντίγαμο, έχουμε τη λεγόμενη πατινάδα του γάμου ή αλλιώς το ξύπνημα του γάμου (ο σκοπός του γάμου είναι πολίτικος), η οποία επίσης τραγουδιόταν τις πρωινές ώρες της επομένης της τελετής, όπου φίλοι του ζευγαριού πήγαιναν έξω από το σπίτι των νεόνυμφων και τους έκαναν ευχές για το νέο τους ξεκίνημα (Ζευγώλης 2000:17).

Σήκως απάνω αντρό’υνο κι η ώρα ‘ν’ περασμένη
που να ‘εράσετε μαζί καλά κι ευτυχισμένοι.

Πατινάδα. Στο βιολί ο Γιάννης Ζευγόλης, στο λαούτο ο Γιώργος Καραπάτης (Πατούχης) και στο τραγούδι η Κούλα Κληρονόμου Σιδερή. Από το cd του Απεραθίτικου Συλλόγου Νάξου «Σκοποί και τραγούδια από την Απείρανθο της Νάξου (Αθήνα, 2000).

Μια περασμένη εποχή μες στο μυαλό μου φέρνω
που ‘σου ‘ια μένα στη ζωή ό,τ ‘ειχ’ αγαπημένο.

Θυμίσου μιαν αποκριά τσοι περασμένοι χρόνοι
που πατινάδα σου ‘κανα κ’ ήπεφτε και το χιόνι.

Θυμίσου κείνη τη βραδιά, που πέφτασιν οι στούπες
και γλυκοκουβεδιάζαμε και θα με πάρεις μου ‘πες.

Η πατινάδα τραγουδιόταν επίσης και στα γλέντια ως καθιστικό-επιτραπέζιο τραγούδι, ενώ σπάνια χορευόταν μιας και δε θεωρείτο ιδιαίτερα μερακλίδικο. Ο σκοπός της πατινάδας έχει γίνει περισσότερο γνωστός ως «ντάρι ντάρι», λόγω της χαρακτηριστικής επωδού και σε αισθητά πιο γρήγορο ρυθμό χρησιμοποιείται ως χορευτικό τραγούδι στο συρτό χορό.

_______________

Βιβλιογραφία

Ζευγώλης, Τ. 1962. Αντίλαλοι από τα τραγούδια της Νάξου. Αθήνα.
Ζευγώλης, Γ. 2000. Κείμενο και σχόλια στο cd «Σκοποί και τραγούδια από την Απείρανθο της Νάξου». Αθήνα: Απεραθίτικος Σύλλογος Νάξου.
Ζευγώλης, Γ. [1937]2006α. «Το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι στην Απείρανθο της Νάξου». Φιλολογικά – Λαογραφικά Μελετήματα, σ. 53-103. Αθήνα.
Οικονομίδης, Δ. [1934]1991. «Το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι της Απειράνθου Νάξου». Ναξιακά, τ. 30-31, σ. 46-55.